Ovaj arhitektonsko-građevinski kamen koristi se znatno duže od 1.000 godina. Ugrađivan je u crkvu Sv. apostola Petra i Pavla (VIII vek – ako nije i starija). Krasi i minaret Altun-Alem džamije iz XVI veka, u celosti izgrađen od bloketa „trahita”, koje se odlično drže uprkos prohujalom vremenu. Takođe je ugrađivan u Đurđevim Stupovima i čitavom nizu crkava i džamija u široj okolini Novog Pazara ili u samom gradu.
Upotreba andezitske lave „trahit” sa Vinika kod Novog Pazara
Od njega su do pre 40 godina unazad pravljeni i nadgrobni spomenici hrišćanski (pravoslavni) i muslimanski (takođe je u ovu svrhu korišćen i studenički mermer i Novopazarski peščar), ali zbog „sveukupnog pomodarstva”, lepi crvenkasti rustični kamen istiskuju za ovu svrhu najpre Jablanički „granit” (gabro) i beli Prilepski „Sivac”, potom ove pre dvadesetak godina „belfast”, „nero asoluto”, „Zimbabve”, „nero Africa”, „impala” i drugi graniti sa jugo Afrike, dok danas sve pa i ove izbacuju sa našeg tržišta spomenici, koji dolaze finalizovani iz Kine.
Industrijsko korišćenje u modernom dobu počinje ranih šezdesetih, kada ga u svoj asortiman mermernih i granitnih proizvoda preuzima „Ukras” Industrija i rudnici mermera i granita iz Novog Pazara, od koga je udaljen 18 km severozapadno. Tokom vremena ugrađen je u fasade robnih kuća u Čačku i upravi lutrije Srbije u Beogradu, u platoima ispred SIV-a i spomenika žrtvama logora Staro Sajmište u Beogradu.
Od njega su rađeni trgovi ispred robnih kuća u Kosovskoj Mitrovici i Prištini, Banjaluci i Osijeku, gradski trgovi u Kraljevu i Pljevljima, obala Vardara u Skoplju, rekreacioni centar u Kotoru i čitav niz drugih objekata širom Jugoslavije. U Novom Pazaru se može videti u pločnicima stambenog kompleksa „Jezero”, šetalištu pored hotela „Vrbak” i čitavom nizu drugih manjih objekata.
Usled njegove nešto poroznije strukture, izbegava se glačanje, te se ugrađuje odmah nakon gaterisanja i frezovanja, danas najviše po zahtevu projektanata u horizontalne površine, koje usled hrapavosti postaju neklizajuće.
Ime „trahit” je rezultat greške u laboratorijskoj odredbi pre pedeset godina, ustvari se radi o andezitskoj lavi, ali komercijalni naziv „trahit” je zadržan, jer je kamen po njemu postao poznat na tržištu a promena naziva izazvala bi poremećaj.
Iako se u modernom vremenu najviše koristi u pločnicima, stari neimari su ga rado ugrađivali u fasade, odnosno vertikalne eksterijere crkava i džamija. On bi se i danas trebao više koristiti za ovu namenu, jer fasade sa njegovim oblogama dobijaju nenametljivu crvenkastu nijansu i rustičan izgled, za razliku od blještavih veštačkih materijala, keramike ili granita iz uvoza.
Ovaj kamen nakon vađenja i stajanjem blokova na vazduhu povećava svoju tvrdoću, odnosno otpornost na pritisak i otpornost prema habanju, koja iznosi 12,04 cm3/50 cm2, dok je čvrstoća na pritisak 113 MPa. Lako se seče i obrađuje, suvišno „forovanje” gazišta se ne preporučuju.
„Trahit” ima najmanju zapreminsku masu gotovo od svih vrsta arhitektonsko-građevinskog kamena kod nas a ona iznosi 2,26 t/m3 ili za skoro 500 kg po 1 m3 manje od prosečnih mermera i granita, što pogoduje oblaganju nekih nosećih konstrukcija. Otporan je na atmosferu zagađenih gradova. Njegove cene su takođe niže za 20–30% po 1 m2 u odnosu na drugi arhitektonsko-građevinski kamen. Rudnik se danas nalazi u proizvodnji.
U ležištu „trahita” daleko najzastupljeniji je crvenkasti varijetet, ali povremeno u mnogo manjoj količini se naiđe i na zelenkasti u žućkasti, te se njihovim mešanjem u vidu finalizovanih gaterisano-frezovanih ploča, može stvoriti vrlo lep i prijatan dizajn kao što je to oko portala crkve Sv. Nikole u Novom Pazaru.
Andezitska lava je vulkanskog porekla, nastala izlivanjem i hlađenjem usijane i rastopljene magmatske mase u jezerskom basenu pre nekoliko miliona godina. Rudnik koji daje blokove koji se tehnološki prerađuju u ploče, nalazi se na najvećoj visini izliva smešten u glavnom vulkanskom kanalu.
Blokovi se prerađuju u fabrici za obradu mermera i granita u ploče debljine 2, 3, 4 ili više cm, standardnih dimenzija ili po zahtevu kupaca. Fabrika kao i rudnik su u vlasništvu AD „Ukras” Industrija i rudnici mermera i granita iz Novog Pazara.
Autor teksta: Vesko Pajković, dipl. inž. geologije
